Ἀγαπητές, ἀγαπητοί, δεχθήτε, παρακαλώ, και τις δικές μου αποκριάτικες ευχές, επ’ αφορμῄ της επερχόμενης τελευταίας Κυριακής της Αποκριάς.
Του Μανόλη Γ. Σέργη (Ομότιμου Καθηγητή του Δ. Π. Θράκης)
Με την ίδια αφορμή επιτρέψτε μου να διατυπώσω πέντε συντομότατες (πασίγνωστες στην «πολιτεία» των επιστημόνων λαογράφων και όσων μελετούν τον λαϊκό μας πολιτισμό), αλλά πιθανώς άγνωστες σε κάποιους/-ες από τους φίλους-ες μου.
Επιτρέψτε μου επίσης να αναφερθώ αποκλειστικά στους/στις συμπατριώτες–ισσες Ναξιώτες–ισσες με λαογραφικά παραδείγματα από τη γενέτειρά μας Νάξο. Ελπίζω (όσοι-ες με διαβάσουν) να τους βοηθήσω να ξεδιαλύνουν οριστικά κάποια ερωτήματά τους σχετικά με την Αποκριά στο νησί μας. Ας μού συγχωρεθεί το «απλό» (όχι απλοϊκό) «δασκαλίστικο» ύφος.
1. Τα έθιμα των Απόκρεων στη Νάξο δεν είναι ναξιακά, επιχωριάζουν και στη Νάξο, αλλά η ναξιακή ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ αποτυπώθηκε στην εξωτερική τους εικόνα και στην ψυχική επιτέλεσή τους. Κάποια από αυτά είναι πανελλαδικά, πανελλήνια, παμβαλκανικά, πανευρωπαϊκά και ΟΛΑ πανανθρώπινα. Η ιδέα του θανάτου του γερο-χειμώνα και της μετάβασης στην αναγεννητική άνοιξη (η βασική έννοια των Απόκρεων), η ιδέα της μετάβασης από μια χρονική περίοδο σε μια άλλη, η αγωνία του αρχαϊκού ανθρώπου για ένα ευοίωνο μέλλον, για την επίτευξη της ευγονίας, της γονιμότητας γης και ανθρώπων, της επίτευξης των όρων για μια ασφαλή διαβίωσή του δηλαδή, ήταν πανανθρώπινη ανάγκη, που εκφράστηκε στους λαούς του κόσμου με διαφορετικούς τρόπους-παραλλαγές. Οι «ναξιώτες» κουδουνάτοι είναι πανελλήνιοι, παμβαλκανικοί, πανευρωπαϊκοί πανανθρώπινοι. Έχουν χρωματισθεί όμως με το ναξιώτικο χρώμα, με το ήθος και τα χαρακτηριστικά ψυχικά γνωρίσματα των ανθρώπων μας. Οι μεταμφιεσμένοι μας Απεραθίτες αντιροσωπεύουν τους αναστημένους νεκρούς όλων των «πρωτόγονων» λαών του κόσμου που πίστευαν στην ιδέα «θάνατος-ανάσταση», στην προγονολατρία, στην ιδέα ότι οι νεκροί πρόγονοι (οι κυρίαρχοι του Κάτω Κόσμου, οι ρυθμιστές της ευφορίας της επί γης ευφορίας), ετούτες τις ΔΙΑΒΑΤΗΡΙΕΣ ημέρες του χρόνου βρίσκονται επί γης, αφού τα όρια των δύο κόσμων (Πάνω και Κάτω) είναι ανοικτά, άρα πρέπει να τους καλωσορίσουμε, να τους υποδεχθούμε, να τους εξευμενίσουμε, να διώξουμε μαζί τα κακά πνεύματα που επιβουλεύονται το μέλλον μας (με τους θορύβους των κουδουνιών τους), με τη σόμπα τους (σύμβολο της γονιμότητας, αφού παραπέμπει στο ανδρικό μόριο), με τα βωμολοχικά άσματα Ο λαϊκός άνθρωπος κάποιες συγκεκριμένες στιγμές της ζωής του (στους γάμους π.χ., στις Απόκριες) βωμολοχούσε επί σκοπόν (λεκτικές τελετουργίες ονομάζουμε τις βωμολοχίες αυτές, διότι συμπλήρωναν τις λαϊκές τελετουργίες τις σχετικές με την γονιμότητα, την τεκνογονία, την αύξηση των καρπών/της παραγωγής ή των κοπαδιών).
2. Τα «Δικαστήρια» (γνωρίζω πως παρασταίνονταν στο Φιλώτι, στην Κόρωνο, κ.α.) είναι πανελλήνια, πανελλαδικά, παμβαλκανικά, πανευρωπαϊκά. Δυστυχώς, δεν βρίσκονται πλέον στις επιλογές των τοπικών διαχειριστών του ναξιακού πολιτισμού, για να αναβιώσουν, με όλες τις αναπότρεπτες μεταβολές τους. Στη Νάξο σήμερα (τονίζω) προβάλλονται κατά κόρον κατά τις αποκριάτικες εκδηλώσεις οι Κορδελάτοι (Κορδελάδες – Φουστανελάδες - Λεβέντες) και οι Κουδουνάτοι. Ίσως έχουν ήδη καταντήσει πιο «εμπορικοί», ίσως πιο εύκολοι στην αναπαράστασή τους...
Επίσης, χάθηκε παντελώς από το νησί η (πανελλαδικά τουλάχιστον) γνωστή «Καμήλα» (τη θυμάμαι και στο χωριό μου, την έχω περιγράψει στο βιβλίο μου με τα Λαογραφικά και Εθνογραφικά από το Γλινάδο Νάξου) ή εμφανίζεται όλο και ολιγότερο δίπλα στους Κορδελάτους η σχεδόν παμβαλκανική και πανελλαδική «Αρκούδα» με τον «Αρκουδιάρη» της.
Ο «Γάμος» (κωμική παρωδία της γαμήλιας τελετουργίας, αυτής με την οποία νομιμοποιείται η διαιώνιση του ανθρώπινου είδους), η συμβολική αροτρίωση της γης που έχω βρει σε μια παλαιότερη ναξιακή πηγή (το υνί-φαλλός που οργώνει τη γη-γυναίκα, πάλι η ευφορία γης ανθρώπων) εξαφανίστηκαν.
Οι «μοσκάροι» (βλ. παρακάτω για τις μεταμφιέσεις) που ντυνόμασταν αρκετά βράδια των Απόκρεων (και όχι την τελευταία τους Κυριακή μόνον) έχουν οριστικά εκλείψει, μαζί τους το γέλιο, το πείραγμα, η ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής.
3. Οι Κορδελάτοι (Κορδελάδες - Φουστανελάδες - Λεβέντες), όπως έχω αναλύσει στο βιβλίο μου γι’ αυτούς (Μελέτες Ναξιακής Λαογραφίας, τ. Α΄) αποτελούν μια πολυσχιδή σύνθεση θεατρικών αποκριάτικων στοιχείων που συναντούμε όχι μόνον στον ελλαδικό, αλλά και στον πλησίον μας βαλκανικό χώρο (για να μείνουμε στα καθ’ ημάς): Μεταμφίεση, μπαϊράκι, αρπαγή γυναικών, παρουσία αρκούδας, αποκριάτικης υφής συνοδών μορφών, κωμικών ή μη μορφών, κ.λπ.
4. Οι Ναξιώτες που θα επισκεφθούν τις εκδηλώσεις με Κορδελάτους (κι όπως αλλιώς ονομάζονται) στο Αγερσανί, στις Τρίποδες, στον Κινίδαρο, στις Εγγαρές ή με Κουδουνάτους στ’ Απεράθου δεν θα συμμετάσχουν φυσικά σ’ αυτές για να εκδιώξουν τον χειμώνα και να επιτύχουν μια ευοίωνη συνέχεια (καθ’ όλο το έτος) για την οικογένειά τους, όπως προείπα. Ας το αντιληφθούμε επιτέλους ότι τα έθιμα-δρώμενά μας απώλεσαν προ πολλού (από τα πρώτα μεταπολεμικά έτη) την παλιά τους λειτουργικότητα, διότι απλούστατα άλλαξαν οι συνθήκες του βίου μας. Τα έθιμα υπήρχαν ἐν όσῳ διατηρούνταν οι ΑΝΑΓΚΕΣ και οι ΣΥΝΘΗΚΕΣ που τα δημιούργησαν. Ο ορθολογισμός και η νεωτερικότητα έθεσαν δηλαδή στο περιθώριο τις αιτίες που κάποτε γεννούσαν έθιμα, εθιμικές συμπεριφορές. Την Κυριακή θα μεταβούμε στα χωριά που προανέφερα για να ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΟΥΜΕ (τρώγοντας, πίνοντας και χορεύοντας) στη θέα αυτών των εντυπωσιακών παραστάσεων, για να συναντήσουμε φίλους μας, για να επανασυνδεθούμε με την ποίηση των εθίμων του παρελθόντος, για να γνωρίσουν τα παιδιά μας, έστω και στη μορφή που αναπαριστάνονται αυτές οι εθιμικές εκδηλώσεις, το πολιτισμικό μας παρελθόν, για να επιδείξουμε πιθανώς το καινούργιο μας φόρεμα... Θα δούμε τις μεταλλαγμένες μορφές αυτών των δρωμένων και θα απολαύσουμε τις νέες τους λειτουργικότητες (ή λειτουργίες), αυτές που μόλις προαναφέρθηκαν, οι καθαρά ψυχαγωγικές. Οι μεταλλαγές στην εξωτερική μορφή των δρωμένων (και η απώλεια της εσωτερικής τους σημασίας-ουσίας) μάς κάνει να τις ονοματίσουμε πλέον φολκλοριστικές. Αυτή είναι η αλήθεια, πικρή για μερικούς. Ας το αντιληφθούμε επιτέλους: Ο ΦΟΛΚΛΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ ΕΙΝΑΙ Η ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΑΥΡΙΟ, με δεδομένο ότι δεν παράγονται πλέον νέα έθιμα που να έχουν την ταυτότητα των παλιών (εθίμων). Ο λαογράφος πρέπει αυτές τις ημέρες των προετοιμασιών για τις παραστάσεις της Κυριακής να κάνει ΕΠΙΤΟΠΙΑ ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ για να καταγράψει και να ερμηνεύσει τα δρώμενα. Δυστυχώς, δεν συμβαίνει αυτό. Παλιό το κακό: Ό,τι συμβαίνει στον καιρό μας δεν το καταγράφουμε. Ευτυχώς τουλάχιστον βιντεοσκοπούνται μερικές παραστάσεις, αλλά δεν αρκεί...
4. Κάποιοι αναζητούν την ΑΥΘΕΝΤΙΚΗ αναπαράσταση αυτών των δρωμένων στο σήμερα. Στο βιβλίο μου για τους Κορδελάτους που εμνημόνευσα πιο πάνω καταδεικνύω με επιχειρήματα ότι ΑΥΘΕΝΤΙΚΗ αναπαράσταση δεν υφίσταται ούτε είναι δυνατόν να επιτευχθεί. Ο λαϊκός μας πολιτισμός ήταν σε μεγάλο τμήμα του (έθιμα, δρώμενα) ΣΚΗΝΟΘΕΤΗΜΕΝΟΣ με κάποιο τρόπο, από τον ίδιο τον λαό. Σήμερα τη φολκλοριστική ανασκηνοθεσία του έχουν αναλάβει ΑΛΛΟΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΕΣ της παράδοσης, οι Σύλλογοι και οι Πολιτιστικοί Οργανισμοί των Δήμων. Δηλαδή, στην πλειονότητά τους, άσχετοι με τόσο σοβαρά ζητήματα άνθρωποι...
5. Αποκριά σημαίνει ανάποδος / ανεστραμμένος κόσμος. Είναι η περίοδος που για λίγο διάστημα ανατρέπονται τα πάντα, είναι μια ΑΝΤΙΔΟΜΗ όπως την χαρακτηρίζει ο λαογράφος Turner, δηλαδή μια περίοδος που το ανάποδο παλεύει την δομή, την κανονικότητα όλου του υπόλοιπου χρόνου. Με τη μεταμφίεση αλλάζουμε προσωρινά ταυτότητα: Ο άνδρας γίνεται γυναίκα και το αντίστροφο, ο φτωχός πλούσιος, ο άσημος βασιλιάς ή πολιτικός, ο καταπιεσμένος κυρίαρχος. Το γέλιο, η σάτιρα των ισχυρών κυριαρχούν, των πολιτικών ιδίως και όσων (ατόμων ή καταστάσεων) μάς ταλαιπωρούν στην καθημερινότητά μας. Τέτοιες παραστάσεις δυστυχώς, ενώ σε άλλα μέρη της Ελλάδος επιβιώνουν με επιτυχημένες επιλογές, στη Νάξο δεν θυμάμαι τα τελευταία χρόνια. Ίσως να παρήλασαν κάποια άρματα με περιεχόμενο σατιρικό στο αστικό καρναβάλι της Χώρας. Όπου όμως επιβιώνουν τέτοιες «σκηνές», επιβιώνει και η μακρόχρονη παράδοση του γέλιου, της σάτιρας, της αντιστροφής του κόσμου. Την τροφοδοτούν τα σύγχρονα φυσικά θέματα, της επικαιρότητας, που ευλόγως αρέσουν.
5. Οι συμπατριώτες μου (και όλοι-ες οι φίλοι-ες μου στο φ/β) ας καταλάβουμε επιτέλους ότι οι τοπικοί μας πολιτισμοί (όπως ο ναξιώτικος, ο τηνιακός, ο κρητικός, κλπ.) είναι, ευτυχώς διαφορετικοί, διακρίνονται αλλήλων. Το κατάφεραν αυτό εξ επίτηδες οι δημιουργοί τους πρόγονοί μας. Φρόντισαν με μικροεπινοήσεις να ξεχωρίσουν από τον γείτονά τους, να οικοδομήσουν ξεχωριστή ταυτότητα μέσα από την μικροδιαφορά. Οι Κορδελάτοι με τις διαφορετικές ονομασίες τους π.χ. (μένω μόνο σ’ αυτήν την διαφορά) ξεχώριζαν από χωριό σε χωριό όπου επιχωρίαζαν. Βεβαίως εμείς οι Ναξιώτες, οσάκις βρεθούμε σε ναξιακή κοινή σύναξη, άρα ευκαιριακά και για εύλογη σκοπιμότητα, εκθειάζουμε τον ΚΟΙΝΟ ΝΑΞΙΑΚΟ ΜΑΣ (ΛΑΪΚΟ) ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ, ενώ αρνούμαστε να παραδεχθούμε όσα λέμε στην καθημερινή μας συναναστροφή ή όσα γράφουμε (π.χ. στο φ/β) για την υπεροχή του δικού μας χωρικού-τοπικού πολιτισμού έναντι του άλλου του γειτονικού μας χωριού. Ας θυμηθούμε και τους αμοιβαίους αλληλοχαρακτηρισμούς τους (πραγματικούς ή συμβολικούς) που υφίστανται και επανέρχονται οσάκις προκύψουν ουσιώδη ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ μεταξύ δύο χωριών... Άκουσα προσφάτως από κάποιον χωρικό ότι το δικό τους μπαϊράκι των Απόκρεων είναι το πρώτο που δημιουργήθηκε στη Νάξο ή ότι είναι και το καλύτερο... Ας μην αναφερθώ στον «πολιτιστικό ιμπεριαλισμό» κάποιων κατοίκων ενός χωριού...
Αυτά τα ολίγα. Έρρωσθε!!!
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου